Toponimia. Coruña

No Blog de Basteira
Sobre A Coruña son moitas as teses que tratan explicar a sua orixe; nos extremos a de Caridad Arias, que non tivo problema en asociala co nome de Cronos e a do coruñés “de toda a vida” que ten claro o topónimo pues, “se llama La Coruña porque se llamó así toda la vida” .Outras tentan relacionar o lugar da Torre de Hércules cunha base prerromana *kar/*kor, derivada da súa situación como un destacado promontorio rochoso, mesmo lembrando outros lugares con formas orográficas parecidas como por exemplo Cariño. Explicación mui difundida é a orixe nun Clunia derivado da onomástica celta como o que dera lugar a Coruña del Conde, en Burgos. Outras teorías parten de documentos da antigüedade como o Itinerario de Antonino ou a Xeografía de Ptolomeo, que na súa descrición da vía XX “Per Loca Maritima” cita un lugar chamado Caronium ,o texto de Orosio I, II, 33 no que di o seguinte: “Secuudus angulus circium intendit, ubi Brigantia Gallaeciae civitas sita altissimam farum et inter pauca memorandi operis ad speculam Britanniae erigit…” que nos fala da importancia do tráfico marítimo cara as Illas Británicas.
Os espazos habitados máis antigos da área coruñesa son: o Castro de Elviña, datado entre os séculos I a.C. - II d. C, e os de Nostián e Castrillón. A época romana conta con presenza nos séculos I – IV d. C. especialmente en parte da Cidade Vella e Pescadería, sendo frecuentes os achados de antigas edificacións e tumbas en rúas como a Real ou a Franxa. A Torre de Hércules, levantada onde hai quen pensa que está a explicación ao topónimo, foi feita no século II d. C. En calquera caso, o nome destes lugares perdeuse, logo da desaparición do Imperio e da perda de relevancia do seu porto. O nome que sucedeu a Brigantium resultaría ser, andado o tempo, o de Farum Brecancium, o que querería dicir que a poboación perdería importancia na designación do topónimo gañándoa o feito da existencia do faro. Aparecería logo na comarca unha nova poboación, o Burgo de Faro que estaría situado no actual O Burgo, xa mencionado no século XII e con moi probable presenza anterior.
Os precedentes do topónimo Coruña son escasos entre o período antes mencionado e o documento fundacional que data de 1208 e que di así: “Do pro termino Concilio de Curunia duas leguas in circuitu ipsius ville ex omni parte. Concedo…” O topónimo aparece tamen citado na crónica do Pseudo Turpín, incluída no Codex Calixtinus e no “Foro dos Cregos”, carta dada por Fernando II en 1180 aos cregos de A Cruña, eximíndolles do pago de impostos, texto que dicía o seguinte:
“…eu rrey Don Fer/nando en sinbla con meu fillo Rrey Don Afonso a exenplo dos bos reys e contra o destruimento e as forças dos malfeytores/ faço carta de libredume et de encoutamento/ a todos los clérigos na Cruña e en todo seu/ alfoz et seu términos hestabelecido e mo/radores et a todos los outros que depois elles…”
As formas Crunna e Crunia serán as formas que máis aparecen na documentación posterior ao documento fundacional. Sucesivamente irán aparecendo documentos en galego e en castelán nos que xa aparece o artigo, cousa que veremos por exemplo no 1286 nunha carta de don Sancho ao comendador de Faro pedíndolle que desfaga a pobra do Burgo e que di así:
“… y poblastes después que uos los conpro el Rey don Alffonso, mio padre, quando poblo la Crunna…”
Ou nun subarrendamento feito en 1282 en Sobrado: “..do dito moesteiro avos Martin Perez de Sanctiago vizino e morador da Crunna e a vossa moller donna Orraca Eanes…” . O mesmo Mosteiro de Sobrado danos outro exemplo en 1315 de Crunna, desta volta en castelán: “… al Conçejo de la Crunna et el conuento del monesterio de Sobrado…”
As formas Coruna e Corunna aparecerán no S. XIV coa introdución dun “o” epentético certamente non habitual no galego, como irregular sería a presunta evolución dun Clunia en Crunia, para Moralejo posiblemente por influencia medieval culta e conservadora.
Actualmente non sabemos a razón que motivou o fundar unha cidade cun nome practicamente novo para o que case non había referencias previas. Máis doado é pensar que o movemento de poboación do Burgo de Faro á nova vila debeuse ao interese en potenciar un porto ao atoparen máis axeitado o lugar que hoxe é A Coruña para tal fin.